Nauka zawodu w rzemiośle

Małe i średnie zakłady rzemieślnicze obok działalności gospodarczej tradycyjnie zajmują się szkoleniem uczniów. Nauka zawodu składa się z dwóch integralnych, równolegle realizowanych części; praktycznej zorganizowanej w zakładzie rzemieślniczym i teoretycznej zorganizowanej w szkole zawodowej lub na kursach dokształcających. Podstawą organizacji nauki jest umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego, podpisywana pomiędzy pracodawcą rzemieślnikiem, a uczniem młodocianym pracownikiem. W związku z zawartą umową o pracę i faktem uczęszczania do szkoły zawodowej młody człowiek uzyskuje podwójny status prawny tj. ucznia i pracownika młodocianego lub wyłącznie pracownika młodocianego, jeśli dokształcanie teoretyczne realizowane jest w systemie pozaszkolnym. Podstawowym aktem prawnym regulującym sprawy zatrudniania pracowników młodocianych jest ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (zasadniczo znowelizowana w 1996r.), zawierająca Dział IX w całości poświęcony kwestiom młodocianych pracowników. Szczegółowe przepisy odnoszące się do zasad odbywania przygotowania zawodowego ustala rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz.U. Nr 60, poz. 278).

2. Cel nauki zawodu

Celem nauki zawodu jest opanowanie przez ucznia - młodocianego pracownika umiejętności praktycznych i teoretycznych w zawodzie i potwierdzenie ich dowodem kwalifikacji zawodowych w drodze przystąpienia do egzaminu czeladniczego. Świadectwo czeladnicze umożliwia absolwentowi zatrudnienie na stanowisku wymagającym kwalifikacji zawodowych na tzw. pierwszym poziomie. Egzaminy czeladnicze przeprowadzają komisje egzaminacyjne izb rzemieślniczych.

3. Warunki zatrudnienia ucznia

Młody człowiek zamierzający podjąć naukę zawodu w zakładzie rzemieślniczym musi spełniać następujące warunki:

• ukończony 15 rok życia,
• ukończoną szkołę podstawową lub gimnazjum,
• stan zdrowia pozwalający na podjęcie nauki zawodu.

Na naukę zawodu mogą być przyjęci młodociani pracownicy w przedziale wiekowym od 15 do 18 lat. Kandydat na ucznia przed zawarciem umowy o pracę w celu nauki zawodu ma obowiązek poddania się badaniom lekarskim. Badania powinny być potwierdzone odpowiednim zaświadczeniem, wydanym przez uprawnione do tego celu służby medyczne, stwierdzającym, że praca w danym zawodzie nie zagraża zdrowiu młodego człowieka, ani ma przeciwwskazań do wykonywania prac wchodzących w zakres nauczanego zawodu.

4. Uprawnienia do szkolenia uczniów

Zajęcia praktyczne z młodocianymi pracownikami mogą prowadzić pracodawcy lub zatrudnieni pracownicy posiadający kwalifikacje zawodowe i pedagogiczne (uzyskanie statusu instruktora praktycznej nauki zawodu). Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lipca 2002 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz.U. Nr 113, poz.988, zm. w 2003 r. Nr 197, poz.1875) określa kwalifikacje zawodowe i przygotowanie pedagogiczne wymagane od instruktorów praktycznej nauki zawodu. Zajęcia praktyczne z młodocianymi pracownikami mogą prowadzić osoby, które posiadają: 
1. co najmniej tytuł mistrza w zawodzie, którego będą nauczać, lub w zawodzie wchodzącym w zakres zawodu, którego będą nauczać i przygotowanie pedagogiczne wymagane od nauczycieli, określone w odrębnych przepisach, lub ukończony kurs pedagogiczny, organizowany na podstawie odrębnych przepisów, którego program został zatwierdzony przez kuratora oświaty i obejmował łącznie co najmniej 70 godzin zajęć z psychologii, pedagogiki i metodyki oraz 10 godzin praktyki metodycznej, albo ukończony przed dniem 6 stycznia 1993 r. kurs pedagogiczny uprawniający do pełnienia funkcji instruktora praktycznej nauki zawodu.
2. instruktorzy praktycznej nauki zawodu, nie posiadający tytułu mistrza w zawodzie, powinni posiadać przygotowanie pedagogiczne lub ukończony kurs pedagogiczny, o których mowa wyżej oraz:

• świadectwo ukończenia technikum, technikum uzupełniającego lub szkoły równorzędnej albo świadectwo ukończenia szkoły policealnej lub dyplom ukończenia szkoły pomaturalnej lub policealnej i tytuł zawodowy w zawodzie pokrewnym do zawodu, którego będą nauczać, oraz co najmniej trzyletni staż pracy w zawodzie, którego będą nauczać, lub
• świadectwo ukończenia liceum zawodowego i tytuł robotnika wykwalifikowanego lub równorzędny w zawodzie, którego będą nauczać, oraz co najmniej czteroletni staż pracy w tym zawodzie nabyty po uzyskaniu tytułu zawodowego, lub
• świadectwo ukończenia liceum ogólnokształcącego, liceum technicznego, liceum profilowanego, uzupełniającego liceum ogólnokształcącego, technikum i technikum uzupełniającego, kształcących w innym zawodzie niż ten, którego będą nauczać, lub średniego studium zawodowego i tytuł robotnika wykwalifikowanego lub równorzędny w zawodzie, którego będą nauczać, oraz co najmniej sześcioletni staż pracy w tym zawodzie nabyty po uzyskaniu tytułu zawodowego, lub
• dyplom ukończenia studiów wyższych na kierunku (specjalności) odpowiednim dla zawodu, którego będą nauczać, oraz co najmniej trzyletni staż pracy w tym zawodzie nabyty po uzyskaniu dyplomu lub dyplom ukończenia studiów wyższych na innym kierunku (specjalności) oraz co najmniej sześcioletni staż pracy w zawodzie, którego będą nauczać.

5. Umowa o pracę w przygotowania zawodowego

Wszelkie formalności związane z zatrudnieniem młodocianego pracownika w celu nauki zawodu najlepiej załatwiać w cechu. Przepisy prawne ustalają, jakie elementy musi zawierać umowa o pracę z młodocianym tj.

• rodzaj przygotowania zawodowego: nauka zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy,
• czas trwania nauki zawodu,
• miejsce odbywania przygotowania zawodowego,
• sposób realizacji obowiązku szkolnego,
• wysokość miesięcznego wynagrodzenia.

Dla ułatwienia szkolącym zakładom - Związek Rzemiosła Polskiego przygotował wzory druków umów, które są dostępne w cechach i izbach rzemieślniczych. Według tego wzoru strony umowy powinny ustalić także:

• czy umowa o pracę zawarta na czas nieokreślony czy też określony,
• sposób ponoszenia kosztów dokształcania teoretycznego młodocianego,
• a także rodzaj kwalifikacji zawodowych i pedagogicznych osoby szkolącej,

Generalnie umowy o pracę w celu nauki zawodu zawierane są na czas nieokreślony, ale jeśli zakład rzemieślniczy zatrudnia więcej uczniów, niż wynika to z jej potrzeb to umowy mogą być zawarte na czas określony. Młodociani, którzy w okresie nauki zawodu ukończyli 18 lat, do czasu zakończenia nauki traktowani są, jako pracownicy młodociani. W okresie nauki zawodu młodociany musi się dokształcać w szkole zawodowej lub na kursach dokształcających.

6. Zawarcie umowy

Umowę o pracę w celu nauki zawodu podpisują: pracodawca - właściciel zakładu rzemieślniczego oraz uczeń - młodociany pracownik i jego prawny opiekun. Umowy dla młodocianych dokształcających się w szkołach zawodowych należy zawierać w okresie przyjmowania kandydatów do szkół ponad podstawowych. W przypadku gdy młodociany dokształca się w systemie pozaszkolnym podpisanie umowy może nastąpić w innym terminie Wszechstronnej pomocy w zakresie prawidłowego spisania umowy oraz w trakcie trwania nauki zawodu w tym dostarczenia niezbędnej do szkolenia dokumentacji uczniowskiej, szkolącym zakładomudziela Cech.

7. Rozwiązanie umowy

Rozwiązanie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego może nastąpić za wypowiedzeniem jedynie w przypadkach:

• nie wypełniania przez młodocianego obowiązków wynikających z umowy o pracę lub obowiązku dokształcania, pomimo stosowania wobec niego środków wychowawczych,
• ogłoszenia likwidacji lub upadłości zakładu,
• reorganizacji zakładu w taki sposób, że w jej wyniku niemożliwe jest zrealizowanie programu praktycznej nauki zawodu,
• stwierdzenia nieprzydatności młodocianego do pracy w danym zawodzie (np. ze względów zdrowotnych).

Umowa z młodocianym w każdym terminie może być rozwiązana jedynie w trybie wzajemnego porozumienia stron.

8. Okres nauki zawodu

Nauka zawodu trwa 36 miesięcy. W wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach na wniosek ucznia-młodocianego pracownika i za zgodą rzemieślnika szkolącego - izba rzemieślnicza może skrócić lub przedłużyć okres nauki zawodu. (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz.U. Nr 60, poz.278, ze zmianami z 2002 r. Dz.U. Nr 197, poz.1663) Okres nauki w zawodach szkolnych Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 maja 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (DZ.U. Nr 114 , poz.1195). Nauka zawodu może odbywać się w zawodach występujących w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego. Nauka u rzemieślnika odbywa się w zawodach z klasyfikacji szkolnej, które odpowiadają danemu rodzajowi rzemiosła i w których przeprowadzane są egzaminy czeladnicze. Pracodawca zobowiązany jest skierować młodocianego na dokształcanie teoretyczne w zasadniczej szkole zawodowej lub zorganizować dokształcanie w systemie pozaszkolnym pod warunkiem realizacji obowiązkowych zajęć z zakresu teoretycznego kształcenia zawodowego, wynikających z programu nauczania. Zawody pozaszkolne Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz.U. Nr 265, poz.2644). Klasyfikacja zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy zawiera zestawienie zawodów występujących na rynku pracy (w tym wszystkie zawody szkolne). Nauka zawodu u pracodawcy rzemieślnika może dotyczyć zawodu z klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy, który nie figuruje w klasyfikacji szkolnej, pod warunkiem jednak, że w zawodzie tym komisja egzaminacyjna izby rzemieślniczej przeprowadza egzamin czeladniczy. 
1. Zarząd Związku Rzemiosła Polskiego w Uchwale N. 5 z dnia 8 marca 2004 r. znak: NO-I-130/STAND/04 (oraz uzupełnienie Uchwała Nr13 z dnia 15 lipca 2004 r.) ustalił Standardy wymagań, będące podstawą przeprowadzania egzaminów czeladniczych i mistrzowskich w zawodach odpowiadających danemu rodzajowi rzemiosła. Spośród przyjętych standardów dla 108 zawodów w 102 zawodach jest możliwa nauka zawodu (2 zawody przewidziane do kształcenia ustawicznego, 4 zawody przewidziane do kształcenia na poziomie szkół ponadzasadniczych - nie ma możliwości szkolenia młodocianego pracownika). Wykaz standardów - w dziale "Działalność egzaminacyjna"
2. Zapisy w/w rozporządzenia Rady Ministrów z 1996r. w sprawie zatrudniania młodocianych w celu przygotowania zawodowego nie precyzują, jaki okres ma trwać nauka w odniesieniu do zawodów spoza klasyfikacji szkolnej. Dlatego Związek Rzemiosła Polskiego (pismo znak:NO-I-130/58/03, dnia 9 września 2003 r. wraz z wykazem zawodów pozaszkolnych, odpowiadających danemu rodzajowi rzemiosła) - przyjął zasadę, iż dwu- lub trzyletni cykl nauczania w zawodach pozaszkolnych wynika z logiki struktury klasyfikacji gospodarczej ujmującej zawody w duże, średnie i elementarne grupy, zawierające zawody i specjalności. Wskazując 24 lub 36 miesięczny okres nauki w zawodach spoza klasyfikacji szkolnej, kierowano się: 
* okresem nauki, dwa lub trzy lata, przypisanym do zawodu szkolnego znajdującego się w tej samej średniej lub elementarnej grupie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy, w której występuje zawód odpowiadający danemu rodzajowi rzemiosła, 
* w zawodach umieszczonych w grupach elementarnych klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy, w których nie występuje żaden zawód do kształcenia w zasadniczej szkole zawodowej, przyjmuje się dwu letni okres nauki. (okres można sprawdzić w tabeli dotyczącej wykazu zawodów, w których komisje egzaminacyjne izb rzemieślniczych przeprowadzają egzaminy czeladnicze i mistrzowskie)

9. Wynagrodzenie ucznia

Młodocianemu pracownikowi - uczniowi zawodu przysługuje prawo do wynagrodzenia za pracę. Wysokość miesięcznego wynagrodzenia jest zróżnicowana i w zależności od roku nauki wynosi:

• I rok nauki nie mniej niż 4 %
• II rok nauki nie mniej niż 5%
• III rok nauki nie mniej niż 6%

przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim kwartale (ogłasza prezes GUS). Staw wynagrodzeń prawodawca ustalił w kwotach najniższych co oznacza, że pracodawca może ustalić dla młodocianego wyższe wynagrodzenie. Wypłatę wynagrodzenia młodociany musi potwierdzić na liście płac. Szczegółowych informacji dotyczących warunków szkolenia uczniów, przystąpienia do egzaminów czeladniczych oraz na temat możliwości ukończenia kursu pedagogicznego - udzielają izby rzemieślnicze i cechy.