Początki rzemiosła słupeckiego

Pierwszą wzmiankę o Słupcy, jeszcze jako wsi biskupów poznańskich, odnotowujemy pod rokiem 1282 w dokumencie biskupa Jana I. (...) Kilka lat później nastąpiła lokacja miasta(na prawie niemieckim)o czym dowiadujemy się z dokumentu księcia Przemysła II wystawionego 15 listopada 1290r w Dłusku. Ponowienie lokacji w roku 1296 na prawie średzkim (z nowymi prawami przywilejami) pobudziło rozwój miasta. Dokumen lokacyjny biskupa Jana II silnie chronił interesy mieszczan, ponieważ ustanowił że w promieniu jednej mili od miasta nie będą mogły istnieć żadne karczmy, młyny, jatki mięsne czy warsztaty szewskie. Rzemieślnicy wiejscy mogli trudnić się tylko naprawą narzędzi ornych, a szewcy naprawą starego obuwia. Miało więc miasto monopol na wyrób nowych przedmiotów, głównie z żelaza i skóry. W Xv wieku zaczeła się kształtować w mieście organizacja cechowa oraz powstały pierwsze bractwa. Od 1436r. notowany jest cech szewski (...) W 1478 pojawili się kuśnierze. Wcześniejszą metrykę mają zapewne organizacje piwowarów i gorzelników, ponieważ już w 1427r. arcybiskup Wojciech Jastrzębiec erygował ich alterię przy kaplicy Św. Krzyża za miastem. W tym też okresie pojawiły się inne cechy. Wzmianki dotyczą cechu rzeźników, a poza cechami działali młynarze, kupcy, karczmarze i piekarze. Rozwój rzemiosła w mieście (takie zawody, jak: piwowarzy, tkacze, gorzelnicy, piekarze, kuśnierze, szewcy) wydaje się potwierdzać, że Słupca jako miasto obsługiwała przede wszystkim rynek lokalny (najbliższą okolicę) Rejestr poborowy z 1578 r. podaje nam dane dotyczące wielkości podatku zwanego szosem oraz dokładnie przedstawia strukturę zawodową Słupcy. Tak więc w 1578 r.w mieście zanotowano: 20 sukienników, 20 komorników, 18 szewców, 12 szynkarek, 11 krawców, 9 czapników, 8 rzeźni-ków, 6 kuśnierzy, 5 garncarzy, 4 kowali, 4 powroźników, 3 kołodziejów, 3 piekarzy, 3 przekupki, 3 siodlarzy, 3 ślusarzy, 2 bednarzy, 2 płócienników, 2 rymarzy, 2 słodowników oraz po jednym farbiarzu, igielniku, kotlarzu, malarzu, murarzu i postrzygaczu. W sumie w mieście było 146 rzemieślników (razem z szynkarkami, przekupkami i komornikami) w 26 grupach zawodowych. Zdecydowana większość rzemieślników zajmowała się wytwarzaniem płótna, sukna lub też przetwarzaniem skóry (siodlarze, powroźnicy, rymarze, krawcy, farbiarze, szewcy, czapnicy, płócienni-cy, sukiennicy, kuśnierze). Druga grupa trudniła się przetwórstwem spożywczym i handlem (szynkarki, słodownicy, piekarze, przekupki, rzeźnicy), a trzecią określić można jako wytwórczo-usługową (garncarze, kowale, kotlarze, ślusarze, murarze, kołodzieje, igielnicy, bednarze, malarze, postrzygacze). Generalnie, jeśli chodzi o liczbę zawodów i rzemieślników w Słupcy, to wielkości te porównywalne są z danymi z takich miast, jak Pyzdry czy Środa. Analiza struktury zawodowej Słupcy przekonuje nas raz jeszcze, że produkcja rzemieślnicza oraz usługi, jakie tam wykonywano, znajdowały odbiorców przede wszystkim w najbliższej okolicy (może z wyjątkiem produkcji sukienniczej). Również handel dotyczył przede wszystkim rynku lokalnego. Najliczniejszą grupą zawodową w 1578 r. byli w Słupcy sukiennicy, którzy już w 1523 r. otrzymali od Zygmunta Starego przywilej, dotyczący głównie stemplowania sukna.

Rzemiosło słupeckie w latach 1694-1793

Liczba rzemieślników słupeckich w tych latach ulegała znacznym wahaniom. Dokładniejsze dane mamy dopiero począwszy od 1732r. Najbardziej liczącym się w życiu gospodarczym miasta był cech piwowarów. Dokumenty wizytacji oraz inne źródła odnotowują istnienie ponadto w mieście cechów krawców, kupców, pospolitego oraz piekarzy. W skład cechu pospolitego wchodzili rzemieślnicy różnych specjalności. W 1768 r. było wśród nich pięciu majstrów powroźniczych, czterech kowalskich, po jednym majstrze rymarskim, ślusarskim i stolarskim, kołodziej i szklarz. W 1793 r. w skład cechu pospolitego wchodziło: czterech majstrów garncarskich, trzech kowalskich, dwóch ciesielskich i pilarskich, po jednym rymarskim, stolarskim, ślusarskim, tokarskim, trzech kołodziei i pięciu powroźników. Organizacją towarzysko-obronną było istniejące w mieście bractwo strzeleckie, zdominowane przez cech piwowarów. Stan liczebny rzemiosła słupeckiego ilustruje poniższa tabela.

Uwaga:
x-odnotowano istnienie cechu, nie podając liczby majstrów;
v-odnotowano istnienie cechu w przeszłości i jego obecne nie funkcjonowanie.

Rzemiosło słupeckie po roku 1818.

Porównując stan gospodarczo-społeczny Słupcy z 1818 r. z okresem późniejszym, można zauważyć wyraźne ożywienie w rozwoju rzemiosła i przemysłu. W ciągu dwóch lat pojawiły się nowe gałęzie produkcji, poprzednio nie uprawiane, a liczba rzemieślników wzrosła do 162, zatrudnionych w różnych gałęziach ówczesnej produkcji. Z danych zamieszczonych w poniższej tabeli wynika, że najliczniejszą grupę słupeckich rzemieślników stanowili szewcy, garncarze, piekarze, rzeźnicy, krawcy i kuśnierze. Wydaje się jednak, że najsilniej rozwinięty był przemysł rolno-spożywczy. Do 41 zatrudnionych w tej grupie osób należałoby dodać bliżej nie określoną liczbę spośród prosperujących wówczas 16 szynkarzy, którzy trudnili się wyszynkiem trunków nie tylko nabytych, ale (jak powszechnie przyjmuje się) również sprzedawali piwo i gorzałkę własnej produkcji. Do tego wniosku skłaniać może także sprawozdanie burmistrza, które szynkarzy wymienia w grupie rzemieślników. Zaskakuje brak niektórych rzemieślników niezbędnych w życiu gospodarczym, a mianowicie garbarzy i rzemieślników budowlanych. Można przypuszczać, że garbowaniem skór bydlęcych i cielęcych na obuwie zajmowała się część szewców, a niektórzy kuśnierze również mogli garbować skóry owcze i jagnięce na kożuchy, czapki futrzane i rękawice. Przy budowie domów mieszkalnych i budynków gospodarczych zatrudniano niewątpliwie cieśli, stolarzy, kowali i ślusarzy, natomiast brak jest rzemieślników zatrudnianych przy produkcji cegieł i wznoszeniu budynków murowanych. W 1837 r. w Słupcy czynnych było dziewięć młynów "wietrznych", czyli wiatraków, które mełły zboże na mąkę i kaszę, natomiast liczne istniejące gałęzie rzemiosła zaspokajały niezbędne potrzeby zarówno miejscowej, jak i okolicznej ludności. O wyraźnym ożywieniu gospodarczym miasta w połowie XIX stulecia świadczy dalszy rozwój rzemiosła. Wprawdzie nie było jeszcze w Słupcy manufaktur, które rozwijały się w innych miastach, głównie w Kaliszu, ale notuje się wzrost liczby niektórych rzemieślników, spośród których w 1860 r. wyróżniało się: 5 płócienników, 9 młynarzy posiadających własne wiatraki, 17 rzeźników, 5 krawców, 65 szewców, 6 kowali, 8 garncarzy. Liczba rzemieślników słupeckich niewątpliwie musiała być znaczna, skoro w 1866 r. zrzeszeni byli w dziewięciu miejscowych cechach. Niektóre gałęzie produkcji rzemieślniczej skupiały się w pewnych dzielnicach miasta, o czym świadczą zachowane przez długie lata nazwy ulic, przy których prosperowały warsztaty rzemieślnicze określonych profesji, jak np. ul. Sukiennicza, Szewska, Kowalska. Niemal wszystkie materiały o stanie powiatu słupeckiego podają zgodnie, że w drugiej połowie XIX w. najważniejszym po rolnictwie zajęciem mieszkańców Słupcy, podobnie jak w poprzednim okresie, było nadal rzemiosło, stanowiące główne źródło egzystencji rzemieślników samodzielnych, czeladników i terminatorów, bądź jako będące zajęciem pobocznym pewnej liczby miejskich rolników, trudniących się nim dodatkowo w okresie jesienno-zimowym. Na podstawie danych władz powiatowych z 1877 r. można dokładnie ustalić poszczególne gałęzie przemysłu miejskiego oraz liczbę zatrudnionych w nich rzemieślników (tabela 10). Takie zakłady rzemieślnicze, jak garbarskie, szewskie i zduńskie, zatrudniały większą liczbę pracowników, co może świadczyć, że ich produkcja miała charakter przemysłowy, obliczony na wewnętrzny rynek miejski oraz na zbyt w innych miejscowościach. Potwierdzają to informacje, że istotnie szewcy ze Słupcy i Pyzdr produkowali dobre i tanie obuwie dla ludności niemal całego powiatu. Podobnie z produkcji półkożuszków na potrzeby szerszego ogółu społeczeństwa słynęli rzemieślnicy z Kleczewa i Kazimierza. Ponadto materiały sprawozdawcze naczelnika powiatu informują, że w Słupcy w ówczesnym czasie działały dwa drobne zakłady przemysłowe: jeden browar zatrudniający sześciu piwowarów, którego dochód roczny wynosił 1100 rubli, oraz jedna mleczarnia, w której pracowało trzech mleczarzy, uzyskująca 250 rubli rocznego dochodu. Na początku XX w. Słupca - pomimo znacznego rozwoju gospodarczo-społecznego i kulturalnego - pozostawała miastem, które nie posiadało żadnej fabryki. ówczesna produkcja reprezentowana była nadal przez przemysł rolno-spożywczy, skórzany oraz rzemiosło, które świadczyło usługi dla ludności.

Stan rzemiosła w Słupcy w 1820r.

Stan rzemiosła w Słupcy w 1877r.

Rzemiosło słupeckie w okresie międzywojennym

Zasadniczą gałęzią gospodarki oraz zatrudnienia mieszkańców Słupcy w omawianym okresie było rzemiosło, często połączone - w takiej czy innej formie - z działalnością handlową poprzez sprzedaż własnych wyrobów i usług. W pierwszej połowie 1925 r. w Słupcy znajdowało się 189 zakładów rzemieślniczych. Najliczniej reprezentowane były warsztaty: szewskie (46), krawieckie (32), rzeźnicze (26), piekarnie (11), kowalsko-ślusarskie (10). Do cechów rzemieślniczych należało jednak tylko 103 właścicieli, przy czym w mieście znajdowały się następujące cechy: szewski, rzeźniczy, piekarsko-młynarski, stelmachowski, ciesielski, murarski, stolarski i kowalsko-ślusarski. Część wymienionych cechów zasięgiem działania obejmowała nie tylko samo miasto, ale także okoliczne gminy wiejskie. O kondycji ekonomicznej części warsztatów rzemieślniczych w tym czasie świadczy fakt, iż 104 zakłady nie miały koncesji, a więc były w zasadzie nielegalne. Liczba zakładów rzemieślniczych ulegała ciągłej fluktuacji w zależności od stanu koniunktury gospodarczej, ale zasadniczo wykazywała tendencję wzrostu. W 1938 r. było już w Słupcy 298 zakładów rzemieślniczych (w tym 211 polskich, 62 żydowskie i 6 niemieckich), zatrudniających 221 czeladników i 97 uczniów. Nie zmieniła się natomiast struktura branżowa. Nadal dominowało szewstwo, krawiectwo, rzeźnictwo wraz z wędliniarstwem.